Ba điều răn làm quan của Đặng Huy Trứ

Đặng Huy Trứ là quan thời Tự Đức. Ông là nhà cải cách, cải cách thời Nguyễn với các tư tưởng phát triển kinh tế, quân sự và cải cách xã hội hết sức tiến bộ. Thanh là liêm khiết giữ mình của nả của người ta như dầu mỡ đối với đồ vật. Đã dây bẩn thì chẳng thể gột sạch. Huống chi ta lấy một thì dưới lấy mười, ta lấy mười thì dưới lấy hàng nghìn. Ta được vừa miệng thì dân bị hút máu. Ta được bảnh bao thân hình thì dân bị lột da. Ta được đầy túi thì dân phải bán nhà, độ ruộng. Ta có cái trọng đãi bạn bè thì vợ con của dân chỉ còn cháo. Nghĩ như thế, há lại không giữ chữ thanh liêm hay sao? Túi quan có lép thì cũng giữ lấy cái nghèo cho toàn danh tiết. Rượu độc không cầm được cơn khát, giọt rỉ mầm không làm nguôi cái đói, cái lợi trước mắt không bù lại cái hại lớn về sau. Những trường hợp hối lộ mà người làm quan phải tránh không thể kể ra hết. Cần gìn giữ nghiêm ngặt, cố định mọi thứ của nả phi nghĩa đều không thể nhận. Không lấy trước mặt nhưng mà lấy sau lưng thì lại càng xấu xa. Hoặc khi xem xét tình hình lại bắt dân, bắt cấp dưới phải đón đưa. Hoặc đi chơi mà bắt cấp dưới phải tiếp rước hoặc sai làm vật dụng với giá rẻ khiến người làm phải bù tiền, mua rẻ sản vật để người bán bị thiệt, hoặc khinh suất lấy vật tư để bợ đỡ bậc quyền quý, để tu chỉnh nhà quan nha thợ cho đẹp mắt làm tốn công quỹ... Như thế cũng làm hại đến thanh tiết. Hoặc tự ta không lấy mà để cho người nhà nhận riêng, để cho con hầu, đầy tớ phải giở thủ đoạn vòi, để cấp dưới vòi tiền, để nha lại, quân lính gây khó khăn sách nhiễu, để thân hào lừa dối, hương lý tố gian. Để kẻ giữ việc kiện cáo gây mối tệ, để quân lính đi kè giở thói hung tàn. Những việc làm như thế đều làm hại đến thanh tiết nhiều lắm. Lại nếu chỉ một mình ôm chữ Liêm, khư khư tự giữ mình, thiếu sự kiểm tra để bốn bề chừng đầy rẫy chỗ rò rỉ, hư hỏng thì phỏng hữu ích gì và cũng chưa phải đã vẹn toàn được thanh tiết. Chân dung cụ Đặng Huy Trứ. Cần cù Làm quan mà một ngày không chăm chỉ, bên dưới ắt phải chịu mọi điều tệ hại. Điều quan yếu của việc làm quan không gì bằng giữ cho tâm được trong sạch. Gà gáy đã dậy để nghe chính sự. Việc gia đình giữ cho được đầm ấm. Chớ ham rượu chè, chớ si sắc dục, chớ liên miên với thú riêng của mình. Việc gì phải giải quyết, giấy tờ gì phải báo tức thì xem xét thi hành. Không nên để lại đến mai sau. Người làm quan là được ủy thác việc nước, việc dân mà dân tình không thấu thì sao được. Chi bằng cam chịu khổ, cam chịu thương chịu khó nhọc, thì dân ắt chẳng phải chịu tệ hại khôn lường. Không làm việc tận tình thì yên lòng sao được. Thận trọng Thận trọng là một đức tính mà người làm quan cần phải có. Đánh xe muốn đi thật xa thì phải cẩn thận từ việc cầm dây cương. Đưa ra một lệnh sai lầm thì tệ hại sẽ phát sinh. Một lần nghe lời sai lầm thì tệ che đậy, u tối sẽ dấy lên. Một lần dùng người sai lầm thì lũ yêu tinh chuột cáo ngóc đầu dậy. Một lần bắt phu dịch sai trái thì nỗi oán thán ca cẩm sẽ nẩy sinh. Một lần xử án hình sai lầm thì cái đạo khuyến khích, trừng phạt sẽ bị tắc lấp. Một lần xử án hình sai trái thì oan khuất sẽ ứng ngay. Cứ nghĩ những điều như thế thì làm sao mà không Thận trọng được? Việc quan thì công văn giấy tờ rối như tơ vò, dân tình bên dưới cách trở khó nắm được. Nếu ỷ vào sự thông minh của mình, gặp khi nóng giận hay vội vã đều có thể làm oan ức người ta. Xem thế đủ biết người làm quan khó biết chừng nào. Cái khó của sự Thận trọng không phải ở sự thiếu cân nhắc đôi ba lần trong một việc mà ở chỗ không thực bụng coi xét kỹ lưỡng. Chí Đức