“Phần mềm, phần cứng” của bản sắc Hội An

Chuyện riêng ở phố Nhớ lại những năm 90 của thế kỷ trước, ông Lê Huyễn, thủ từ chùa Ông gật gật đầu, tỏ vẻ bằng lòng khi Hội An cấm xe máy lưu thông để tái hiện không gian sinh hoạt của người dân phố cổ đầu thế kỷ 20, không ít người dân và cả cán bộ địa phương đã phản ứng gay gắt vì phải thay đổi thói quen chuyển di. Nay nhìn lại mới thấy chính qui định từng bị phản đối này đã tạo nên hai sản phẩm du lịch lôi cuốn bậc nhất du khách bốn phương của Hội An là “Đêm phố cổ” và “Phố dành cho người đi bộ và xe thô sơ”. “Trong phố cổ có cả chục quy định chưa thấy ở đâu làm. Quy định nào cũng nghiêm ngặt, cột buộc. Ban đầu ai cũng thấy khó nhưng lâu dần mới nhận ra cái đúng. Nhờ thế mà giữ được cho đến hôm nay không gian đô thị di sản độc đáo không nơi nào có, người dân từ đó được hưởng lợi ” - ông Lê Huyễn nói. “Chuyện gì thích hợp với nhiệm vụ, đề nghị thực tế và mang lại lợi ích thiết thực cho dân sinh thì làm, trong quá trình thực hiện có điều chỉnh, bổ sung” - bí thơ Thành ủy Nguyễn Sự, nói. Người dân và cả du khách cũng đã cảm thấy phiền phức khi thực hiện “vạch cai đỏ” trên đường phố, sờ soạng xe pháo phải để trong vạch. Thế mà đến nay, mọi chuyện đã trở nên nề nếp, lối sống; nhiều thị thành trên cả nước đã học cách làm này của Hội An. Hiện hàng loạt quy định, quy chế như “Xây dựng và tu chỉnh trong khu phố cổ”, “Cơ chế trợ giúp trùng tu di tích”, “Tăng cường quản lý quy hoạch du lịch văn hóa”, “Quy chế quản lý, bảo tàng, dùng di tích khu phố cổ Hội An”… đã được chính quyền ban hành. Năm 2000, Hội An quy định việc tôn tạo, nâng cấp, xây dựng trong khu phố cổ phải có giấy phép, bảo đảm nguyên tắc trùng tu di tích, thậm chí không được xây dựng khách sạn trong khu phố cổ, không được sơn vôi tường hay lát gạch men trên nền nhà, chiều cao mỗi ngôi nhà, từng khu vực là bao nhiêu .V.V. “Như vậy, luật Xây dựng vận dụng vào Hội An là không đủ, trong khi luật Di sản thì mới ban hành” - ông Nguyễn Chí Trung, giám đốc trọng điểm Quản lý bảo tồn di sản văn hóa Hội An, khẳng định. Thật ra, cả nước cũng chưa nơi đâu có riêng một quy chế về “Quản lý hoạt động lăng xê, viết đặt biển hiệu” quy định cụ thể về vị trí đặt biển hiệu, nội dung biển hiệu, chất liệu, kích thước như ở Hội An. Hơn 10 năm qua, trong khu vực một của phố cổ, biển hiệu chỉ được dùng các chất liệu gỗ, mây, tre hoặc các chất liệu truyền thống khác. Độc đáo hơn, màu sắc cũng cụ thể đến mức chỉ cho phép dùng các màu đà, nâu, vàng sẫm. Thêm vào đó, các trục đường chính một số khu vực không được dùng chất liệu hiện đại như hộp đèn, meca, tấm bạt, hệ thống đèn ống uốn chữ… Tháng 11.2003, để “Tăng cường quản lý việc sử dụng đất đảm bảo quy hoạch và đúng hướng không gian thành thị”, Hội An quy định “nếu chia cắt nhỏ để chuyển nhượng thì thửa đất xin chuyển nhượng có chiều ngang mặt tiền tối thiểu bảy mét, chiều ngang mặt tiền tài phần còn lại trong thửa đất tối thiểu bảy mét”. Đó thực thụ là “chuyện riêng ở phố”, hoàn toàn không đúng với nghị định 84/CP ngày 25.5.2007 của Chính phủ, nhưng hạp với Hội An. “Chuyện gì phù hợp với nhiệm vụ, đề nghị thực tại và mang lại lợi ích thiết thực cho dân sinh thì làm, trong quá trình thực hiện có điều chỉnh, bổ sung” - Bí thư Thành ủy Nguyễn Sự, nói. Thị thành sinh thái Năm 1999, quần thể di tích kiến trúc thị thành cổ Hội An được UNESCO xác nhận là Di sản văn hóa thế giới. Đó là động lực phát triển kinh tế từng lớp đồng thời đặc ra nhiều thách thức cho công tác quản lý, bảo tàng và phát triển thị thành. Chính nên, ngày 15.12.2009, Hội đồng nhân dân tỉnh thành đã phê duyệt nghị quyết “Xây dựng thị thành Hội An - thành thị sinh thái” với những tiêu chí biệt lập và chưa có “mô hình” trên cả nước. Từ đó, việc bảo vệ khu phố cổ, phát triển tỉnh thành Hội An luôn đặt trong mối quan hệ tổng thể, không đơn lẻ, không tách rời nhau từ cơ sở hạ tầng, cảnh quan đường phố, cây xanh, kiến trúc của từng công trình đến các khoảng đất trống, sân trời, sân vườn của mỗi ngôi nhà và quờ quạng đều phải được giữ giàng thận trọng. Về phương diện sinh thái học đô thị, GS.TS.KTS Hoàng Đạo Kính đã phát hiện: "Giá trị nổi bật của Hội An là sự song tồn và tương ứng sâu sắc trong một thân gắn quyện hữu cơ, không tách lìa kiến trúc thành phố (phần cứng) và đời sống của cộng đồng dân cư truyền thống (phần mềm). Ở các thị thành khác, sự song tồn ấy đã biến mất từ lâu. Hội An ở trong số ít ỏi đô thị Việt Nam còn duy trì được sự cân bằng". Ông Kính còn cho rằng, hễ dân gốc chưa từ nếp sống xưa nay thì kiến trúc tỉnh thành còn, nếu trái lại thì kiến trúc thành thị tan, hoặc còn lại như một mô hình kiến trúc của kí vãng. Gắn kết bảo tàng với phát triển. Ảnh Quốc Hải Ở Việt Nam, chưa có một thành thị nào chỉ trong 10 năm đã được UNESCO công nhận hai di sản thế giới là Di sản văn hóa thế giới thành phố cổ Hội An và Khu dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm - Hội An như ở đây. Vì vậy, chính quyền đã khẳng định ý kiến rõ ràng cho việc phát triển đô thị luôn nằm trong mối liên kết giữa đa dạng văn hóa và sinh học cùng nhiệm vụ quy hoạch sinh thái bền vững, lấy hai di sản làm "cột trụ". Hội An đã khoanh vùng bảo vệ khu phố cổ có diện tích 1,6km 2 gồm ba vùng I, IIA và IIB. Trong đó, ngoài vùng I, vùng bảo vệ đặc biệt các nhân tố cấu thành đô thị cổ với diện tích 0,30km 2 , vùng IIA và IIB là nơi chỉ được xây dựng các công trình nhằm sửa chữa di tích, danh thắng và bảo vệ phong cảnh. KTS. Võ Duy Trung, trọng tâm Quản lý bảo tồn di dản văn hóa Hội An, cho biết: “Một “đai xanh” cho phố cổ được thiết lập nhằm giảm tải lên vùng hạt nhân thành phố cổ, tạo cơ sở để ngăn chặn sự đương đại hóa kiến trúc thành phố thiếu định hướng và phục vụ trực tiếp việc phát huy các giá trị di sản văn hóa”. Theo đó, “đai xanh” thiên nhiên phía Nam khu phố cổ chính là sinh thái hạ lưu sông Thu Bồn, vùng Cẩm Thanh và các cồn, gò gần khu vực Cửa Đại. Phía đông là sông Đò, phía bắc là sông Cổ Cò. Riêng vòng cung vành đai xanh phía bắc thành phố cổ Hội An được quy hoạch bao gồm cánh đồng Cẩm Châu, làng hoa Trà Quế, làng hoa và cộng đồng dân cư làm nông nghiệp. Bên cạnh đó còn gồm hệ thống các công viên văn hóa và một phần diện tích các phường Thanh Hà, Tân An, Cẩm Phô, Sơn Phong và Cẩm Châu khoảng 940ha. “Đây là nhiệm vụ quan yếu cần được khai triển một cách bài bản và trang nghiêm. Khi chúng ta quy hoạch được “đai xanh - vùng đệm” xung quanh phố cổ, chính quyền và người dân Hội An sẽ có cơ sở để quản lý, bảo tồn và sửa sang thành thị một cách tốt hơn”. Ông Trương Văn Bay - Phó chủ tịch UBND tỉnh thành, cho biết. Người thành phố lo âu về con người Hội An mới Hội An vẫn tiếp chuyện đi theo con đường riêng và đúng hướng của mình trước cơn lốc thành phố hóa: người dân ở đây vẫn cầm giữ giàng thị thành của mình, một tỉnh thành cổ đặc thù hiếm có, sự giao thoa văn hóa của những thế kỷ trước đang trở thành tài sản vô giá không chỉ riêng của Hội An mà còn là của Việt Nam. Tinh thần của người dân cùng trách nhiệm của chính quyền đã lưu lại cho Việt Nam một hồi tưởng của lịch sử và cái hồn ấy của Hội An đang lôi cuốn mọi người. Cái khác biệt là nhà cửa ở đây đã có từ cả trăm năm trước, theo cấu tạo của loại nhà phố với những không gian bên trong (“patio” hay thiên tĩnh), trong khi thị thành khắp nước không gian bên trong bị bít kín và nhà cửa chỉ cố khoe sắc với đường phố bằng đủ loại kiểu dáng. Một kiểu cái “tôi” được chăm nom - nhưng cái “chúng ta” thì bỏ ngỏ! Nguy cơ hiện là những ngôi nhà cổ Hội An được bán đi càng ngày càng nhiều cho người nơi khác đến, thì rồi cái được gọi là văn hóa Hội An từng lặng lẽ khiêm nhượng mà làm ham mê du khách bốn phương không gì cưỡng được, sẽ ra thế nào? Sẽ ra thế nào một Hội An với lối sông Hà Nội hay Sài Gòn? Một Hội An Hà Nội hóa hay Sài Gòn hóa? Sẽ còn gì Hội An?… KTS. Nguyễn Hữu Thái